Ա
Մարդը, որի երեսը երբեք չէինք տեսել, խավարի մեջ ապրող մի դիվային էակ էր. արդյո՞ք գոյություն ուներ, թե՞ առասպել էր, որը բերնից բերան կրկնվելով, տարածվելով՝ վերջնական ձև ու վավերացում ստացավ, իրողության կարգ անցնելով:
Մեր գյողի գողն էր Զաբուղուն. ոչ այն ռամիկ գողը, որը շարունակ բռնվում էր, ծաղրվում ու փչանում բանտերում, ոչ էլ այն ահարկու ավազակը, ով գողության ժամանակ կսպաներ:
Իր ամենամեծ արժանիքն իր ճարպկությունն էր. օդի պես անգույն, ոգու պես աներևույթ, ամեն տեղ էր ու ոչ մի տեղ չէր միառժամանակ: Ամեն ամուր փակված դուռը, ամեն բարձր պատը չէր արգելի մտնել նրան. բանալով ծակելով, տախտակների ճեղքից ներս կսպրդեր անշշւկ ստվերի պես:
Ամեն մեկը գիտե, ամեն խոսք կլսեր, որ դռնփակ նիստերն իր համար չեն. իր համար պատրաստված ծուղակների միջից միշտ հաջողությամբ դուրս կգար, վարպետի, կախարդի պես զարմանքի մեջ կթողներ իրեն բռնել ուզող միամիներին: Երեսը շիտակ տեսնող չկար. բայց պատմում էին — ո՞վ, կամ ինչպե՞ս, չգիտեմ — թե երիտասարդ տղա էր նա, միջահասակ, թխադեմ և տկար մի տղա, ով երկաթագործի մոտ աշակերտությունն էր անցել ու կողպեքների արվեստը չափից դուրս լավ էր սովորել:
Հիմա արվեստասերի պես էր ապրում, գողանալով, թալանելով շարունակ ավելի շատ սնապարծությունից ելնելով, քան իրական չարությունից: Կբավարարվեր իր ճարտարության փորձը տալով ամեն անմատչելի կարծված տունը կողոպտելով, ու հոժարությամբ գողացածը ետ կվերադարձներ, եթե չլիներ բռնվելու վախը:
Կամաց-կամաց մտերմություն հաստատվեց գյուղացիների ու գողի, իհարկե, ստիպված՝ վարժվել էինք իր ներկայությանը. այս խորհրդավոր ու անմեկնելի գոյությունը, հալածական մարդու այս աստանդական կյանքը՝ սրտերներս շարժում էր, ու թե այդպես մի առաջ երթայինք, պիտի սիրեինք նրան։
Բ
Զաբուղոն նշանված էր. զարմանու՞մ եք:
Նշանդրեքը Պատրիարքարանի մեծ դահլիճում կատարված չէր հարկավ։ Փոխանորդ հայրը չէր օրհնել նրանց, ոչ էլ լրագիրներն էին գրել։
Պարզապես, հավիտյան իրար սիրելու խոսք էին տվել, գիշերը, ծառի տակ, աստղերը ունենալով իրենց վկա. և աշխարհի ամենից մեծահանդես նշանադրությունը եղավ նրանցը։
Ամեն մեկս ճանաչում էինք Վասիլիկին, այն վտիտ դեմքով ու թնջուկ մազերով աղջիկը, որ գույնզգույն պատմուճաններով, արտակարգ արդուզարդերով՝ վեր, լեռ էր գնում մենակ շրջելու, շաբաթ իրիկունները։
Ոչ ոք չէր համարձակվի աչք նետել կամ սիրահետել նրան. Կեսարի խոսեցյալն էր նա. իր բացակա նշանածի տարածած սարսափի մեջ պարուրված՝ աներկյուղ պտտվում էր ամեն տեղ. ու իրեն պահպանող այս վախը վայլելում էր. անմատչելի լինելը՝ հրապուրիչ էր։ Մասամբ էլ նշանածի փառքը իր վրա էր անդրադառնում. նրա արկածալից կյանքին կապվող այս աղջիկը սովորական մեկը չէր կարող լինել. աշխարհից դուրս ապրող մարդու նշանածն էլ աշխարհից դուրս մի արարած էր, ու մի տեսակ պատկառանքով խառնված ըղձանքով էին նայում նրան, ամեն անգամ որ այս լվացարարի աղջիկը, վես ու արհամարհոտ դիցուհիի ձևերով, իր շաբաթական պտույտ անելու համար գալիս էր մեր կողմերը։
Վասիլիկը՝ գոհ էր թվում այս կյանքից. մի մարդ կար մթի մեջ, որ իրեն պաշտում էր, Ռյույ Պլասի ասածին պես, առանց երևան գալու, առանց իր կողքը գալու հրապարակվելով։
Ու մութը՝ իրական մութ էր հոս. կյանքը՝ գիշերը սկսվում էր իր համար ու գիշերը վերջանում. որովհետև նշանածը մթով կարող էր գալ, ամեն պահին ինչ-որ անակնկալով, մտքով չանցած քողարկումով, որին գրկաբաց սպասում էր։
Ուրիշները կարող էին ասել, որ «այսքան օր» ապրեցին. նա պիտի ասեր «այսքան գիշեր»։
Լուսնի պես խավար պետք էր որպեսզի փայլեր. էապես աղջամուղջի դշխուհին էր այս աղջիկը։
Ու գողը, իր հարափոփոխ այլակերպություններով ամեն գիշեր մի նոր սիրահար էր թվում իր աչքին, և այսպես բոլոր հասակները ու ամեն գույները կարգով ծնրադրում էր իր առջև, մի դյութական անուրջ շինելով ամեն անգամ։
Գ
Սկզբում Վասիլիկը այսպես երջանիկ էր: Բախտին նման չէ՞ր՝ այս անտեսանելի սիրահարը, որ աշխարհը կողոպտում էր նրան ամեն ճոխություններով հագեցնելու համար:
Մի օր էլ, սակայն, այս ամենը նրա աչքին ծաղրելի թվաց: Իր գաղտագողի ու թաքուն երջանկությունը մի բան էր կորցնում այսպես ծածուկ մնալով և չկարողնալով ուրիշների մոտ երևալու։ Երևակայեցեք մի մեծագին ադամանդ, որ հավիտյան մի տուփի մեջ փակված մնալու դատապարտված լինի ու չեք կարող կրծքերիդ վրա դնելով դիմացիննիդ շլացնել։
Իր բոլոր վայելքները, իր բոլոր ունեցածը այս գողացած ադամանդի տպավորություն էին թողնում։ Ինքը մանավանդ, ցուցամոլ էակ էր, չէր կարող գոհանալ կյանքի այն ներքին ու լռին ներդաշնակությամբ, որ ահա իր ձեռքի տակն էր և որ դուրսը արձագանք չէր ձգում. մարդիկ կան որ դերասաններ են աշխարհի վրա. իրենց սեփական կյանք ու գոյություն չունեն և ուրիշների համար ապրում էին միայն. հանդիսատեսներ պետք է նրանց պես, ու կյանքը հրապույր չունի եթե նրանց դիտողներ պակասում էին. դերասաններ՝ որ չեն կարող թափուր սրահի առջև ներկայացում տալու։
Այսպիսին էր Վասիլիկը. իր մեկուսացումը՝ լքում էր նշանակում. ոչ ոք իր երեսին չէր նայում փողոց ելած ժամանակ. գյուղի բոլոր երիտասարդները իր հրապույրներից դողում էին։ Հիմա պչրանքի արվեստը փորձում էր նրանց դեմ, թույլ ու երերուն քալվածք առած էր որ նուրբ մարմինի ամեն խաղերը մատնում էր, և այսպես ցանկության տաք հով տարածում շուրջը ու օձի նայվածքը՝ որին հանդիպողը կախարդվում էր։
Մի օր տղաներից մեկը կապվեց նրան ու հետը ամուսնանալ առաջարկեց. այն վայրկյանին գողի սերը անտանելի լուծդարձավ իր համար։ Էլ չկարողացավ սպասել նրան, գիշերները լուսացնել, ժամադրություններին գտնվել, այս պարտեզում, կամ այն լեռան վրա. ամեն առթվով գանգատվում էր, բողոքում ու լացում. մյուսը զարմանալու էր. ինչո՞ւ է այս արցունքը, չէ՞ որ առաջվա պես սիրում էին իրար. ի՞նչ փույթ է մնացածը. Զաբուղոնը իր առանձնացած կյանքով, միամիտ մարդու հատուկ անծալք գաղափարներն էր պարզում։
— Ի՞նչ պիտի լինի սրա վերջը,- հարցնում էր աղջիկը։
Սրա վե՞րջը. Զաբուղոնը երբեք չէր խորհում դրա մասին. ընդհակառակը, փափագում էր, որ վերջը չգա։
Այն ժամանակ հուսահատված՝ հոժարությամբ բաժանում ձեռք բերեց այս նշանդրեքը, որ օրհնված պսակից ավելի ամուր ու հաստատ էր երևում, դիվային խորհուրդ էր անցնել մտքում. գիշերը ոստիկանները կանչեց ու ձերբակալել տվեց Զաբուղոնին։
Դ
Քարաշեն պատերի, երկաթե ամրափակ դռների ետևում թափառում էր, սպասելով վհատված, կամքի պարտասումի մեջ անզգա և անտարբեր դառնալով տարիների անվերջ հոլովումին։
Անակնկալ փրկության հույսը, առաջի օրերի ակնկալությունը, շատերից լքված էր և սպասում էին միայն նշանված թվականին, կծկված մնում էին այդտեղ ժամերո՜վ, չորս կողմը բարձրացող պարիսպների տակ բուսած հսկա սնկերի նման։ Ամեն տարիները ու ամեն տարիքները կան հոս, այս դիմացկուն քարե արգանդի մեջ որ Թիարան է կոչվում և որ այս մարդկանց պիտի վերածնի մի օր, պիտի արտաքսի իր ծոցից դուրս, միանման հղացումներով։
Վերևից, նեղ բացվածքների լույսը սպրդում էր ներս, հաշված խնայված լույսը, տկար ու տժգույն մի բանը, այն դեմքերի պես, որը լուսավորելու էր գալիս։
Զաբուղոն նրանց մեջն է. իր համբավը կանխած է իր բանտի մեջ. մի մեծ չարագործ չէր, բայց մեծ ճարպիկ մեկն է. հսկողության տակ է շարունակ այս բանտարկյալը, որի ոտքը շղթաններ ունի ամուր ու կռնակը հաստ պարիսպներ։
Յոթը տարի պիտի մնար այսպես. երիտասարդ էր այստեղ եկած ժամանակին ու ծերացած դուրս պիտի ելներ. իր նշանածի մասին խորհում էր անընդհատ, այն մեկհատիկ բարեկամության որի անտարակույս հավատում էր դեռ. ո՞ւր է. ի՞նչ է անում արդյոք. ու հակառակ ամեն զգուշության, փախչելու ջանքեր էր անում. անգամ մի երեսուն կանգուն բարձրությամբ պատ էր անցնում, բայց դրսի բակում բռնվում էր. ուրիշ անգամ մի բանտի երդիքի վրա լինելն էր հաջողվել. երկու գիշեր էր անցնկացրել այտնեղ. տեսնում ու բռնում էին նրան նորից։ Այն ժամանակ ամեն խստություն գործածում էին ամեն վայրկյան փախչելու հետամուտ այս մարդու դեմ. բանտի կարգապահական պատիժներն էին տեղում իր գլխին. մի բան չէր կասեցնում նրան. դուրս պիտի ելներ Վասիլիկին գտնելու համար. իրավ որ ուրիշ պատճառ չուներ փախչելու։
Եվ մի գիշեր հաջողվեց վերջապես. խոհանոցի ծխնելույզի միջից վեր ելավ նախ ու հետո մի հիանալի ճարտարությամբ այդ ցից բարձրության վար էր իջնում, այս անգամ բանտի շրջափակումից դուրս։
Երեք տարվա մեջ այս վեցերորդ փորձը հաջողվեց ահա, ու շիտակ, անխոհեմությամբ թերևս, մեր գյուղը նրանն էր դառնում. կասկած չէր անցնում այս հնարամիտ մարդու մտքում. տարակույս չկար թունավորելու իր սիրուն մաքրությունը։ Իր ձերբակալությո՞ւնը. ձախողվելը միայն. առաջվա օրերի պես գիտեր, որ մի սպասող կա նրան ամեն անակնկալ ժամին. ու վայելելով ազատության գինը՝ այս բերկրանքով էր բազմապատկվում, մեծանում, իր սրտից դուրս պոռթկալու չափ։ Վասիլիկի թովիչ հայացքը պիտի գտներ նրան. նրա գանգուր մազերի պատկերը դեռ չտեսած, աչքին առջևում էր անցնում, և ուրախության մի սարսուռ էր ցնցում իր թշվառ մարմինը։
Մեղմիվ մոտենում էր նրա տանը. պատուհանի առջև խոսացկության մի ձայն էր կանգնեցնում իրեն. ո՞վ է ներսը. մտիկ արեց, չէր հավատում իր լսածին. ներս էր մտել անձայն, առանց իր ներկայության կասկածը տալու, ու չէր հավատում իր տեսածին. մի ամբողջ ժամ անկյունում կծկված սպասում էր, չկարողանալով ցրված միտքը ամփոփել. հետո տակավ ինքնինրեն էր գտնում, խորհում էր ու ձեռքը ակամա վերցնում էր փոքրիկ դանակի կոթը, որ մեջքի գոտուն անմրացրած է. մատները շոյում էին զենքը. առաջին անգամն էր, որ արյուն թափելու հարկը տեսնում էր ստույգ ու հստակ. ինքը որ ամեն անգամ կարողանում էր փախչել, այս վրեժխնդրության գաղափարից չէր կարողանում ազատվել ահա։ Ո՞վ է այդ ապուշ էակը, որ իր թողած պակասը լցնելու եկած է այստեղ, սա նստող տղո՞ւ համար Վասիլիկը մոռացել է նրան։ Մեկ նայվածքով չափում էր, գնահատում էր այս ոսոխը ու շատ վար էր գտնում իր մեջ։
Եվ իր սիրտը լցնող արհամարհանքի առջև վրեժի գաղափարը թուլանում էր. ձեռքը քաշում էր դանակի բնից, որ իր լարված մատները կիսով չափ դուրս էին քաշել մեջքի գոտին. ո՛չ, չարժեն նրանք իր զայրույթը, ու կամացուկ դուրս ելավ կրկին։ Ամբողջ գիշեր քալում էր թափառական, փողոցների մեջ. ո՞ւր պիտի գնար այսպես. տուն չունի, ծանոթ չունի։ Խորհոիմ էր, որ այդքան ծանրագնի ձեռք բերած ազատությունը մի բան չէր ծառայի և ուսերի վրա էր ծանրանում։
Արշալույսի հետ՝ վարանոտ քայլերով ետ դառձավ, նորից իր բանտը, որտեղ դրա առջև առավոտը գտնում են նրան ու ներս են տանում։
Աստղիկ Ալեքսանյան 